TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER

     Kişi Başı Gayri Safi Katma Değer ve Bölgesel Gayri Safi Katma Değer

Hakkâri ili 1985’li yıllara kadar, şehirlerarası karayolları ve havayolunun olmaması, sanayinin gelişememesi ve tesislerin olmaması dolayısıyla bir gelişme gösterememiştir. 1985’li yıllardan sonra yapılan karayolu ve kalkınmada öncelikli iller arasına alınma girişimleri ve uygulanan ekonomik teşviklerle gelişme gösterse de diğer iller ile kıyaslandığı zaman istenilen gelişmişlik düzeyinde olmadığı ifade edilebilir. Örneğin; Hakkâri ilinin 2000 yılı başlarına kadar gösterdiği ekonomik kalkınmışlık performansı oldukça düşüktür. İlin 2002 yılı verileri incelendiği zaman, gayri safi yurt içi hasıla içindeki  payı %0,13 ile 81 il içinde 76. sırada, kişi başına gayri safi yurt içi hasılası 696 TL ile 74. sırada, sanayi iş kolunda çalışanların toplam istihdama oranı ile 78. sırada, mali kurumlar iş kolunda çalışanların toplam istihdama oranı ile ise 79. sıradadır. (Hakkâri İli Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması, 2003). Dolaysıyla 2000’li yılların başlarına kadar, Hakkâri’nin bütün ekonomik göstergeleri Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Grafik 1’den izlenebileceği gibi, 2011 yılına gelindiğinde ise, kişi başı gayri safi katma değer bakımın- dan TRB2 bölgesi (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) 3515 Dolar gelir ile 26 alt bölge içerisinde son sıradadır ve bu kişi başı gelir ile Türkiye ortalaması olan 9244 Dolar’ın oldukça gerisindedir. Şehirleşme oranı, nüfus artış hızı, kişi başına gayri safi yurtiçi hasıla, sanayi iş kolunda çalışanların toplam istihdama oranı bakımından da Hakkâri ili Türkiye ortalamala- rının altında kalmaktadır.

Zap Suyun'da Keçi Sulama

TRB2 bölgesinde (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) cari fiyatlarla bölgesel gayrisafi katma değe- rinin sektörel paylarına bakıldığında; hizmetler sektörü 2011 yılında %61,8 ile en büyük payı oluşturmaktadır. Yine aynı yılda tarım sektörü %23,0 ile ikinci sırada, Sanayi sektörü ise %15.2 ile son sıradadır. Türkiye genelinde ise 2011 yılında sektörel dağılım; %63.5 ile hizmetler sektö- rü birinci sırada, %27.5 ile sanayi sektörü ikinci sırada ve %9 ile tarım sektörü son sıradadır. TRB2 bölgesinde sanayi sektörünün oldukça düşük paya sahip olması dikkat çekicidir. Bu bağlamda sanayi yatırımlarının arttırılması ve teşvik edil- mesi gerekmektedir.

       Çalışan Sayılarının Türkiye Toplamı İçerisindeki Payı

Hakkâri ilinde genelde ekonomi tarım ve hayvancılık ağırlıklı olması tüketici fiyat endeksinin yani enflasyonun düşük olasına katkı sağlamaktadır. Hakkâri’de enflasyon 26 alt bölge içerisinde 23. sıradadır ve Türkiye ortalamasının altındadır. 2011 yılında sanayi ve hizmetler sektöründe çalışan sayılarının Türkiye toplamı içindeki payına bakıldığında, TRB2 bölgesi (Van,  Muş, Bitlis, Hakkâri) %0.83 değeri ile İstanbul Bölgesi’nin oldukça altındadır ve çalışan sayısı İstanbul Bölgesi’ne göre 36 kat daha azdır. Ülke ekonomilerinde yaklaşık %90’ını teşkil eden bu sektörlerde istihdamın oldukça düşük olması ciddi bir problemdir. Bu bağlamda kamu ya da özel sektör yatırımları ile çalışan sayısının arttırılması terör başta olmak üzere birçok sosyal problemin çözümünü de yardımcı olacaktır.

Berçelan Yaylası

       Dış Ticaret

Dış ticaret bağlamında değerlendirildiği zaman ise, 2015 yılının ilk dokuz ayında Hakkari ilinin ihracatı 181.5 Milyon Dolar olup bu rakam 2014 yılında 389.4 milyon dolardır ve Türkiye genelinde ihracattaki payı binde 2.4’tür. Hakkari ilinin 2015 yılının ilk dokuz ayında ithalatı ise 1.4 Milyon Dolar olup bu rakam 2014 yılında 72.6 milyon dolardır ve Türkiye genelinde itha- lattaki payı onbinde 2.9’dur.

       2009 VE 2015 YILLARI ARASINDAKİ İHRACAT-İTHALAT DEĞERLENDİRMESİ

2013 yılında Hakkâri’ye bağlı firmalar tarafından 36.3 milyon Dolar ithalat yapıl- mıştır. Bu ithalatın %71.9’u İstanbul, Kocaeli, Ankara, Bursa ve İzmir firmalarca yapılmıştır. Hakkâri’ye bağlı firmalar tarafından yapılan ihracat tutarı ise 250.7 milyon dolar’dır. Bu ihra- catın %74.2’si İstanbul, Bursa, Kocaeli, İzmir ve Ankara firmalarınca yapılmıştır. Hakkâri firmaları ihracatta 35. sırada, ithalatta ise 55. sıradadır.

Hakkâri’nin ihracatının sektörel dağılımı incelendiği zaman; sadece tarım ve ormancılık, madencilik ve taşocakçılığı ve imalat sanayi ihracatı söz konusudur. 250.7 milyon Dolarlık ihracatın 3.3 milyon Doları tarım ve ormancılık sektörünün, 11.4 milyon Doları madencilik ve  taşocakçılığı sektörünün ve 235.8 milyon Doları ise imalat sanayi ihracatıdır. Balıkçılık, elektrik, gaz ve su, toptan ve perakende ticaret, gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri ve diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri sektörlerinin ise ihracatı hiç yoktur. Burada dikkat çeken nok- talardan birisi Hakkâri ekonomisinde sektörel çeşitliliğin olmamasıdır. İhracatın %94’ü sadece bir sektör tarafından gerçekleştirilmiştir. Hakkâri ili ekonomisinde tarım ve hayvancılığın önemi sıklıkla vurgulansa da bu sektörün ihracattaki payı sadece %1.3’tür. Benzer durum TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) bölgesinin tamamında da geçerlidir. Bu da şu sonucu doğurur ki; modern ve makineli tarım yapılamamakta, tarım ve hay- vancılıkta ağırlıklı olarak geleneksel yöntemler kullanılmaktadır. Ayrıca Hakkâri ilinin Türkiye ihracatına katkısı %1.6 iken, TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) bölgesinin katkısı ise %2.1’dir.

Hakkâri’nin ithalatının sektörel dağılımında ise sadece tarım ve ormancılık ve ima- lat sanayi ithalatı söz konusudur. 36.3 milyon Dolarlık ithalatın 7.9 milyon Doları tarım ve ormancılık sektörünün, 28.3 milyon Doları ise imalat sanayi ithalatıdır. Hakkâri ekonomisinde ithalatında da sektörel çeşitlilik azdır. İthalatın %77’si sadece bir sektör tarafından gerçekleşti- rilmiştir. Tarım ve ormancılık sektörünün Hak- kâri ekonomisindeki önemi sıklıkla vurgulansa da bu sektörün ihracatı 3.3 milyon Dolar iken,  ithalatı ise 7.9 milyon Dolardır. Yani bu sektörün dış ticaret dengesinde açık vermektedir. Hakkâri ilinin Türkiye ithalatındaki payı %0.01 (onbinde bir) iken, TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) böl- gesinin katkısı ise %0.03’tür. Gerek Hakkâri gerekse TRB2 bölgesinin Türkiye’nin dış tica- retindeki payının genel olarak oldukça düşük olduğu ifade edilebilir.

Grafik 2: Çalışan Sayılarının Türkiye Toplamı İçerisindeki Payı (%) (Not: Grafikte İstanbul Bölgesi %30 değeri ile dâhil edilmemiştir.)

2013 yılında, Hakkâri ihracatta 35. sırada ve ithalatta 55. sıradadır ve dış ticarette fazla vermektedir. İhracat açısından yüksek sırada olmasında ilde sınır kapılarının olmasının katkısı vardır. Eğer mevcut sınır kapıları daha aktif hale getirilebilirse daha yüksek düzeylerde ihracat yapabilecektir.

       İşsizlik ve İstihdam

2013 yılında Hakkâri’de işsizlik oranı %11.7 olarak gerçekleşmiş ve Türkiye genelin- de işsizlik oranı en yüksek olan 12. il olmuş- tur. Aynı dönemde Türkiye genelinde işsizlik oranı %9.7’dir. Türkiye genelinde istihdam edi- lenlerin oranı %45.9 iken, Hakkâri’de bu oran %39.9’dur ve Türkiye genelinde 73. sıradadır. Bu bağlamda işsizliğin Hakkâri ili için önemli bir makroekonomik sorun olduğu ifade edilebilir.

     Diğer Ekonomik Göstergeler, Mutluluk ve Umut İndeksi

Ekonomide ülkelerin gelişmişlik göstergeleri farklı verilerle ifade edilmektedir. Bunlardan biriside kişi başı elektrik tüketimidir. 2012 yılın- da Hakkâri’de kişi başı elektrik tüketimi 624 kWh olarak kaydedilmiş ve bu değer ile 2577 olan Türkiye ortalamasının oldukça altında kal- mıştır. Çanakkale, Kocaeli ve Tekirdağ 6000 kWh kişi başı elektrik tüketimi ile en yüksek üç il olarak kayda geçmiştir. En düşük kişi başı elektrik tüketimi olan il ise 532 kWh ile Ağrı ilidir.

İşgücüne katılım oranı açısından değerlen- dirildiği zaman ise, Hakkâri %45.2 ile Türkiye gene- linde 71. sıradadır. Türkiye geneli için ise işgücüne katılım oranı %50.8’dir.

İstihdam edilenlerin sektörel dağılımı incelendiği zaman; Türkiye genelinde, Tarım sektörün- de %23.6, Sanayi sektöründe %26.4 ve hizmetler sektöründe %50.0’dir. TRB2 Bölgesinde (Van, Muş,Bitlis, Hakkâri) ise Tarım sektöründe %38.5, Sanayi sektöründe %21.3 ve hizmetler sektöründe %40.2’dir. Hakkâri’de ise tarım sektöründeki istih- dam Türkiye genelinden daha fazladır.

       Diğer Ekonomik Göstergeler, Mutluluk ve Umut İndeksi

Ekonomide ülkelerin gelişmişlik göstergeleri farklı verilerle ifade edilmektedir. Bunlardan biriside kişi başı elektrik tüketimidir. 2012 yılında Hakkâri’de kişi başı elektrik tüketimi 624 KWh olarak kaydedilmiş ve bu değer ile 2577 olan Türkiye ortalamasının oldukça altında kal- mıştır. Çanakkale, Kocaeli ve Tekirdağ 6000 KWh kişi başı elektrik tüketimi ile en yüksek üç il olarak kayda geçmiştir. En düşük kişi başı elektrik tüketimi olan il ise 532 KWh ile Ağrı ilidir.

Bir diğer gelişmişlik göstergesi ise belediyelerde kişi başına çekilen günlük su miktarıdır (litre/kişi-gün). 2012 yılında Hakkâri’de bu değer 156 litre olarak gerçekleşmiştir. Türkiye ortalamasının 216 litre olduğu dikkate alınırsa Hakkâri oldukça geridedir. Yalova 416 litre ile ilk sırada, Şırnak 138 litre ile son sırada yer almaktadır.

2011 yılı nüfus ve konut araştırmasına göre, Hakkâri ilinde ısıtma sistemi kalorifer (merkezi) olan hane halkı oranı %16.7 değeri Türkiye genelinde 23. sırada ve %11.4 olan Tür- kiye ortalamasının üzerindedir. Bu kategoride en yüksek iller Elazığ, Edirne ve Eskişehir olup de- ğerleri sırası ile; 28,3, 26,0 ve 27,2’dir. En düşük il ise %0.9 ile Mersin’dir.

Ekonomik göstergelerden farklı olarak ayrıca TUİK tarafından mutluluk ve umut düzeyi anketleri de (yaşam memnuniyeti araştırması) yapılmaktadır. 2013 yılı için Hakkâri ilinde mutlu olduğunu beyan edenlerin oranı %70.6 olur- ken, Türkiye için bu oran %59.0’dır. Bu oranın en yüksek olduğu iller; Sinop %77.7, Afyonkarahisar %76.4 ve Bayburt %75.9 iken, en düşük olduğu iller ise; Tunceli %42.0, Osmaniye %45.8 ve Di- yarbakır %48.7’dir.

2013 yılında geleceklerinden umutlu olduklarını beyan edenlerin oranı Hakkâri için %81.7 iken, Türkiye için bu oran %77.0’dır. En umutlu üç il sırasıyla; Balıkesir, Isparta ve Bolu olup değerleri sırasıyla %86, %85,8 ve %85,5’tir. En mutsuz üç il ise Diyarbakır, Tunceli ve Düzce olup değerleri sırasıyla %64,0, %67,2 ve %69,6’dır. Mutluluk ve umutla ilgili her iki gös- tergede de birçok olumsuz koşullara rağmen Hakkâri ili Türkiye ortalamasından yukarıdadır.

Hakkâri’de 2012 yılı baz alındığı zaman, yüzbin kişi başına düşen yatak sayısı 137’dir ve Türkiye genelinde 79. sıradadır. Türkiye genelinde ise bu değer 265’tir. Elazığ 516 ile en yüksek, Şırnak ise 125 ile en düşük sıradadır. Toplam hekim sayısı Hakkâri ilinde 235, Türkiye genelin- de payı %0.18 ile 71. sıradadır. En fazla hekim 26587 ile İstanbul’dadır ve payı %20.49’dur. En az hekim ise, Bayburt’tadır. Bu ilde 101 hekim vardır ve payı %0.08’dir. 2015 yılı itibariyle Hakkari İl ve ilçeler hastaneleri toplam 380 yatak sayısına,115 uzman hekim,120 pratisyen hekim , 38 diş hekimine sahiptir.

2013-2014 eğitim öğretim yılında, ilkokulda öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Hakkâri için 30’dur ve Türkiye genelinde 80. sıra- dadır. Türkiye değeri 19 iken, en yüksek değer Şır- nak’ta 34 ve en düşük değer ise Tunceli’de 11’dir. Hakkâri’de ilkokulda okullaşma oranı %99.31 ile 54. sırada, ortaöğretimde (lise) okullaşma oranı %59.28 ile 72. sırada olup her iki oranda da Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır.