YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ
Hakkâri ili yeryüzü şekilleriyle ön plana çıkan ve bir bütün olarak yüksek bir bölge ol- ması nedeniyle farkındalık yaratan bir ilimizdir. Zira İlin % 80’den fazlasının dağlık alanlardan oluşması bölgeye şekilsel bir zenginlik kattığı gibi, görsel anlamda da bir zenginlik sağladığı muhakkaktır. Sıradağların geniş yer kapladığı Hakkâri, dünyanın çok az yerinde görülebilecek derin vadilere sahiptir. Bu derin vadilerden hızla akan akarsular ki, özelliklede ilkbahar aylarında kar erimeleri ile birlikte suların yükselmesi ne ticesinde, görsel bir şölene ev sahipliği yapmak- tadır. İlde yer alan yüksek dağlık alanlar genel olarak doğu-batı doğrultuda sıralanmış olmakla beraber güney-kuzey yönlüde sıralanma söz konusudur. Dağların bu doğrultuda gelişmesi dik ve derin vadilerin oluşumunu da etkilemiştir. Şüphesiz dağların ve derin vadilerin varlığı il- deki düz ve ovalık alanların varlığını sınırlan- dırmış ve % 2’ler gibi çok küçük bir alanda kendine yer bulmalarına neden olmuştur.
Dağlar
Türkiy.e’nin güneydoğu ucunu oluşturan, doğuda İran ve güneyde Irak sınırına kadar uzanan Hakkâri ili, Türkiye'nin en arızalı topografyaya sahip dağlık yörelerinden biridir. Doğu Anadolu Bölgesinin güneydoğusunu oluşturan ve "Hakkâri Bölümü" olarak adlandırılan bu alan kuzeyden Asya ve güneyden Arabistan plat- formlarının bir birlerini itmeleri veya diğer bir ifadeyle yaklaşmaları neticesinde sıkışmış ve yer yer kıvrımlar oluşturmak ve yer yerde kırıl- mak suretiyle yükselmiştir. Yükselen bu dağlık alanlar genellikle kuzeyden güneye ve doğudan batıya uzanan havzalarla parçalanmış çok dik ve derin vadilerin oluşmasına neden olmuştur. Şüphesiz yörenin bu oluşum sürecinin jeolojik zaman dilimi içerisindeki yerinin yeni sayılması ve maruz kaldığı basınç, morfolojik bir birim olan ovalık alanların son derece sınırlı alanlarla temsil edilmesine neden olmuştur.
Reşko Buzulu
Bilindiği üzere sıradağ oluşumunun önemli bir bölümü III. Jeolojik dönemde gerçekleşmiştir. Oluşumunu büyük ölçüde III. ve IV. Jeolojik devirlere borçlu olan Ülkemiz b nedenle genç bir yapıya sahiptir. Hakkâri ili bu özelliğin belirgin olarak görülebileceği bir yerdir. Dağların yüksek ve sivri dorukları, derin uçurumların olduğu vadiler, düzlük sayılabilecek alanların azlığı, engebenin çok fazla oluşu bunun en açık göstergesidir. Türkiye’de Alp-Himalaya Kıvrım Sistemi içerisindeki sıradağlar, kuzeyde Kuzey Anadolu Dağlarını, güneyde ise Toros Dağlarını oluşturur. Hakkâri il sınırları içerisindeki dağlar bu uzantının devamı olup Güneydoğu Torosları olarak bilinmektedir. Do- ğuya doğru genel olarak yükselme gösteren ülkemiz sıradağları Hakkâri ilinde doruk noktasına ulaşır. Bu sistem içerisindeki Cilo Dağı (4168 m), ülkemizdeki sıradağlar içerisinde en fazla yükseltiye sahip dağdır. Alp-Himalaya Kıvrım Sistemi içerisinde şekillendirilmiş olan Hakkâri dağları, Arabistan, Anadolu ve Avrasya levhalarının hareketi sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu durum, Güneydoğu Toroslar'ın doğu ucunu oluşturan Hakkâri Dağlarını engebeli bir hale getirmiştir. Doğu ve güneydoğuya gidildikçe yüksekliği daha da artan bu dağlar, yukarıda da ifade edildiği üzere, buzul dağı olarak da bilinen Cilo Dağı’nın Reşko Tepesi'nde (Uludoruk) en yüksek noktasına ulaşmıştır. Hakkâri ilinin en yüksek noktasını oluşturan bu tepe, Türkiye'nin en yüksek ikinci doruğudur. 4.116 metre yüksekliğindeki Suppa Durek'ten başka 3.800 metreyi aşan birçok tepenin yükseldiği Cilo Dağı’nın güneydoğu- sunda, İkiyaka Dağı olarak da anılan Sat Dağı yer alır. Hakkâri Dağları ile çevresindeki baş- lıca yükseltiler Samdi, İncebel, Tanintanin, Altın, Sümbül, Mordağ ve Çimen dağlarıdır.
Hakkari İli Jeoloji Haritası
İlin dağlık ve arızalı bir saha olması bazı kısımlarında ani yükselmelere (3500-4000 m) neden olduğundan vadi tabanlarının bile 2000 metrenin üzerinde yer alması sonucunu do- ğurmuştur. 2000 metrenin üzerinde yer alan bu vadi tabanlarında yerleşmeler seyrek ola- rak bulunur. Hakkâri bölümü genelde dağlık ve arızalı sahalardan oluştuğu için geniş alanlar yerleşmeden yoksun ve tenhadır. Alp-Himala- yalar’ın ülkemizdeki bağlantı kuşağı durumun- daki Toroslar’ın en görkemli kısmını teşkil eden Toros Dağlarının doğu kanadında yer alan ve Dış Doğu Toroslar olarak ifade edilen bu dağlar, Bitlis sınırından sonra Hakkâri Dağları ismini alır ve İran sınırına kadar devam eder. Dağlar burada doğu-batı doğrultulu uzanır. Ancak yer yer de bu uzantılar, güney-kuzey doğrultulu derin vadilerle parçalanır.
Hakkari İlinde Dağlık Alanlar
Bitlis'ten başlayıp İran sınırına kadar uzanan bu dağlar, batı-doğu yönünde uzanan Hakkâri Dağlarının Hakkâri il sınırları içinde kalan kesimleri Zap, Avarobaşin vadileri ve Yükekova Çöküntü Havzası ile parçalanmıştır. Çok yüksek bir kabartı oluşturan bu sıradağlar, doğuya doğru gittikçe genişler. Bazı kolları, kuzeye ve güneye doğru uzanan bu silsilenin güney kesimleri daha da yüksektir. Habur ve Zap suları ile bunların kolları, bol yağış alan ve yüksekliği çoğunlukla 3.000 metreyi geçen bu yüksek dağlardan beslenmektedir. Sulara karşı direnci az olan kalkerler içinde Türkiye'de eşine rast- lanmayan derinlikte ve sarplıkta vadiler oyulmuştur. Bazı yerlerde bir duvar gibi dik olan derin ve sarp yamaçlı vadilerin arasında kalan dağ kolları, Zap Suyu'nun batısında kalan kesimi, kuzey-güney yönünde bölümlere ayırmıştır. Bu dağ gruplarının en önemlisi 3.000 metre üz rindeki Konaklı Dağı'dır. Bu bölümde yer alan platolarda engebe az olmasına rağmen yükselti nedeniyle yerleşik yaşam oldukça sınırlıdır. Hakkâri ilini kabaca ortadan ikiye bölen Zap Su- yunun doğusunda kalan dağ kütlesi, kuzeydoğu ve güneydoğu yönünde açılarak İran ve oradan da Irak sınırına kadar uzanır. Bu yöre Sümbül (3.250 metre), Mere (3.200 metre) ve Cilo dağ kütlesiyle başlar, doğuya doğru gidildikçe yükselir. Bu bölümde dik, sarp ve bitki örtüsünden yoksun çok sayıda doruk bulunur. Bunların başıcaları; Kisara Dağı (3.500 metre), Suppa Durek Dağı (4.060 metre), Köşedireği Dağı (3.700 met- re) ve Cilo Dağıdır. Bölgenin en yüksek noktası olan 4.135 metre yükseltili Reşko (Gelyaşin ya da Uludoruk) Tepesi bunların en önemlileridir.
Hakkari İlinin Uydudan Görünümü
Ana dağ gruplarını oluşturan bölgenin dışında Maunsell Sivrisi 3.850 metre ve Gelya- no Tepesi 3.650 metre ise asıl kütleden ayrı- larak kuzey yönünde uzanan bir kol üzerinde- dir. Hakkâri dağ silsilesinin, Şemdinli’de kalan kısımları da oldukça sarptır. Cilo ve Şemdinli yörelerindeki yüksek dağlardan çıkıp güney yönünde akan akarsular, bu yöredeki kalkerli toprakları zamanla oyarak birtakım sarp böl- melere ayırmıştır. Cilo dağının güney-batı yö- nünde uzanan ve engebeli olan bu kütle üzerin- de 3.000 metreyi geçen çok sayıda doruk vardır. 3.250 metre yükseltili Beridalo ve Yekboy Dağ- ları, 3.250 metre yükseltili Samur Dağı, 3.460 metre yükseltili Gare Dağı bunların başlıca- larıdır. Rubareşin Çayı ile Şemdinli Çayı ara- sında, geniş ölçüde volkanik kayalardan olu- şan Sat Dağları uzanır. Bu Dağların en önemli dorukları 3.540 metre yükseltili Sat Dağı ile 3.356 metre yükseltili Gevarok Dağı’dır. Şemdinli'nin doğusunu kaplayan dağlar, Türkiye-İ- ran sınırı üzerinde bulunur. Bu bölümde güney- den kuzeye doğru 3.150 metre yükseltili Çimen Dağı, 2.954 metre yükseltili Karacadağ 3.008 metre yükseltili Beyaz dağ ve 3.807 metre yük- seltili Mordağ en önemli doruklardır. Yüksek dorukları kar ve buzullarla kaplı olan dağ sil- silesi, genellikle çıplak olup güneye bakan bölümlerinde ve yer yer vadi yamaçlarında meşe ve ceviz ağaçlarına rastlanır.
l
Hakkâri’nin Vadi ve Ovaları
Hakkâri bölümünü örten Doğu Toroslar’ın yayı, neojen ortalarından aşınmış, daha sonra şiddetli yükselmelere uğramış ve kubbeleşmiş dağlardır. Yüksek yerlerde buzul oyma ve birikintileri ortaya çıkmıştır. Buzulların gerilmesinden sonra, akarsu oymaları sonucu, derin karstik vadiler oluşmuştur. Bu vadiler Zap, Nehil, Avarobaşin, Şemdinli ve Hacıbey vadileridir. Havaril Dağları'nın güney yamaçlarından başlayan Zap Vadisi, ülkemizin en derin ve dar vadilerden birisidir. Başkale civarında Hakkâri il sınırları içine giren vadi, Nehil Vadisi ile birleşinceye kadar sınır boyunca devam eder. Cilo Dağı'nın kuzeyinde Nehil Vadisiyle birleştikten sonra güneybatıya döner, genişçe bir yay çizerek Altın Dağlarıyla Samur Dağları arasında geçer ve Çukurca’dan Irak topraklarına girer. Zap vadisi yer yer yarma vadi, yer yer de henüz gelişimi tamamlanmamış “U” vadi şeklindedir. Bu nedenle, vadinin hiçbir yerinde geniş tarım alanları yoktur. Vadi yamaçlarında, bölgenin yükselme hareketiyle uyumlu olarak sekiler oluşmuş ise de buralar çoğunlukla yüzeyin yontulması sonucu birikmiş taş ve molozlarla kaplıdır. Bu düzlüklerde tarım yapma olanağı yoktur.
Cilo - Mergan Dağı
Avaspi Suyu / Cilo
Yukarıda da ifade edildiği üzere Zap, oluşturduğu derin ve dar vadiden dolayı, tarım alanlarını çok sınırlandırmıştır. Akarsuyun oluşturduğu küçük tarım alanları ve yapay taraçalar dışında tarıma elverişli alan hemen hemen yok gibidir. Bu alanlarda da çoğunlukla, buğday ve arpa ekilmektedir. Ayrıca elma ve dut üreticiliği başta olmak üzere, bağcılıkta yapılmaktadır. Ancak sayıları az da olsa son yıllarda meyve ağacı çeşidi ve bahçe sayısında bir artış görülmektedir. Hakkâri’nin en önemli düzlüklerinden biri olan Yüksekova, Türkiye’nin en yüksek ovasıdır. Yine dünyanın en yüksek ovaları arasında olan Yüksekova tarım ve hayvancılık için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Geniş bir alana yayılan Yüksekova’nın yükseltisi 2000 metreye yakındır. Genişliği 15 kilometre, uzunluğu 40 kilometredir. Bu ovanın doğusundaki dağların güney yamaçlarından başlayan Nehil Vadisi diğer önemli bir vadisidir. Vadi önce güneybatı, sonra da batı yönünden uzayarak geniş bir yay çizer. Başlangıçtan hemen sonra tabanı genişler ve geniş bir düzlük ortaya çıkar. Bu düzlüğe Yüksekova Ovası adı verilir. Ovanın, batı ucunda vadi, yeniden daralır ve bir boğaz şeklini alarak Zap Vadisiyle birleşir. Doğu Toros- lar'ın en büyük düzlüğü olan Yüksekova, Nehil vadisinin geniş düzlüğünün oluşturduğu ovadır. Burası eskiden kapalı bir havza iken Nehil Suyu vadisinin yatağı derinleşerek zamanla Zap suyu vadisi ile birleşmiştir. Çöküntü oluğu olması ne- deniyle Doğu Torosların en büyük düzlüğüdür. Nehil suyu boyunca uzanan ovanın uzunluğu, yaklaşık 30 km’dir. Genişliği ise 5 ile 10 km ara- sında değişmektedir. Yüzölçümü 175 km2 dola- yındadır. Ova genellikle düzdür, ama ortasından geçen Nehil Suyu’na yakın yerlerde eğim çok düzensizdir. Alüvyal topraklarla kaplı olan ova, çok verimlidir. Nehil Suyu’na, ovada katılan derelerin suyu çok fazladır. Mart sonlarında çevre dağlardaki karların erimesiyle, ovanın geniş bir kesimi göl olur. Kısa bir süre sonra sular çekilir. Sular çekilince çok gür çayırlar yetişir. Suların çekilmediği bazı yerlerde yaz boyunca kalan bataklıklar oluşur. Yaklaşık 1900 metre yüksel- tili Yüksekova Ova’sında kışlar çok sert ve uzun geçmektedir. Yüksek dağlarla çevrili olduğun- dan ova yüzeyinde yoğun atmosfer hareketleri görülmez. Ağır soğuk hava, ova yüzeyine çöker. Ancak, yaz aylarında öğle üzeri havanın ısınıp yükselmesiyle etkili sıcaklar görülebilir. Yükselti ve iklim koşullarının elverişsizliği nedeniyle, ovanın tamamı tarıma elverişli değildir. Çayır ve meralardan oluşan bu kesimler özellikle hayvancılıkta önemlidir. Ova’da kış ayları soğuk geçtiğinden meyve ağaçları kış soğuğuna karşı pek direnemezler ya da direnen türlerde görül- düğü üzere yıllık ürün miktarı çok düşük olur.
Yüksekova ve Yakın Çevresi
İl sınırları içindeki uzunluğu fazla olmayan bir diğer vadi ise Avaşin Vadisidir. Çok dar ve derin olan bu vadi, Sat Dağı’yla, Cilo Dağı arasındaki kalkerli ve volkanik alanda, genellikle boğaz şeklinde uzanan bir yarma vadidir. Sat Dağı’yla, Cilo Dağı’nın birleştiği sırtın batı yamaçlarından başlayan vadi, çok geniş bir yay çizerek Dağlıca’dan geçerek Irak’a girer. Dağlıca köyü ile sınıra yakın yerlerde, küçük tarım alanları vardır. Bu kesimlerde az miktarlarda buğday, arpa ve mısır ekilmekteyse de, daha çok hayvancılık yapılmaktadır.
Hakkari Şehir ve Yakın Çevresindeki Yaylalar
İl sınırları içerisinde yer alan vadilerden bir diğeri ise Şemdinli Vadisidir. Şemdinli, Hakkâri’nin en engebeli kesimlerinden biridir. Gerçek bir yarma vadi olan Şemdinli vadisi çok dar ve diktir. Yer yer, vadi tabanı ile vadi yamacının en üst noktası arasındaki yükselti farkı 1000 metreyi bulur. Vadide, düşeye yakın diklikler gösteren uçurumlar az değildir. Hem yamaçlar hem de vadi, kopan ve yuvarlanan kayalarla, taş parçalarıyla doludur. Bu kesimin volkanik ve kalkerli yapısı nedeniyle vadide pek çok mağara oluşmuştur. Mağaraların içlerinde, “kapan” adı verilen patikalar geçer. Şemdinli Vadisi’nin, il sınırlarına dek olan bölümünde tarım alanları bulunmaz
Berçelan Yaylası
Zap Vadisi
Zap Suyu
Irak, İran ve Türkiye sınırlarının birleş- tiği noktadan başlayan Hacıbey Vadisi, Karadağ’ın güneyinde, Irak’la sınırı oluşturacak şekilde, Hacıbey Vadisi’nin oluşturduğu havzaya Gerdi adı verilir. Burası, Hakkâri bölümünün en alçak kesimidir. İklim özellikleri oldukça farklıdır. Yazlar daha sıcak, kışlar daha yumuşak geçer. Bu nedenle, Hacıbey Vadisi’nin il sınırları içeri- sindeki bölümünde bulunan tarım alanlarında, buğday, arpa, mısır ekimi yanında, yaz sebzeci- liği ve meyvecilik de yapılmaktadır.
Hakkâri’nin Plato - Yaylaları
İldeki dağlık alanlar ve onların arasında oluşmuş muhteşem vadiler kadar olmasa da platolarda ilin diğer önemli bir yeryüzü şeklidir. İlde platolar yada beşeri yaşamda yaygın ola- rak kullanılan ismi ile yaylalar, özellikle hay- vancılık adına önemli bir ekonomik getiri iken 1990’lardan sonra yörede başlayan terör olayları nedeniyle bu özelliğini büyük ölçüde yitirmiştir. Ancak son yıllarda özellikle turizm adına olumlu gelişmeler yaşanmaktadır. Yaylalar birer turizm çekiciliği olarak kullanılmakta ve bu kulanım hızla ulusal bir organizasyon haline gelmektedir.
Berçelan Yayla Festivali
Hakkâri il alanının, % 10,3'ü platolarla kaplıdır. III. Zamanın sonlarında Avrupa ve Asya dağlarının birbirlerine yaklaşmasıyla yükselen bölgede kalkerli ana yapı, iklim ve suyun etkisiyle kubbeleşmeye başlamıştır. Kubbeleşmenin başlamasıyla, toprakların, suya, buzul ve ısı far- kına dayanıksız yerleri, vadi ve çöküntü olukları şeklinde oyulmuştur. Böylece, dar boğaz ve çö- küntü alanlarıyla parçalanmış geniş plato düzlükleri ortaya çıkmıştır. Bunların en önemlileri Mirgezer, Faraşin ve Mendin platolarıdır. Berçelan yaylası ve çevresi dağcılık, kayakçılık, doğa yürüyüşü imkânlarına, gü- zel floraya sahip bir alandır. Berçelan yaylası diğer yaylalar gibi yöre halkının yazın hayvanlarını otlatmak ve ürünlerini değerlen- dirmek için göç ettikleri, geleneksel kara çadırları ile yaşadıkları bir yayladır. Hakkâri’ye 18 km uzaklıkta bulunmaktadır. Bodur ağaç ve ağaçlıkları dışında önemli olan bir doğal bitki örtüsü yoktur. Yükseltinin 2.000 metreye düştüğü yerlerde, çayırlarla kaplı yaylalık alanlar bulunur. Buralarda daha çok hayvancılık yapılır.
Yer yer arpa ve buğday ekilme te ise de, yazların çok kısa olması nedeniyle pek önemli boyutlarda değildir. Yörede bulunan önemli yaylalar ise şunlardır: Hakkâri’de Mergan, Bala, Avahark, Bilmizid, Berçelan, Çalesor, Kanikurkan, Kanimehan, Vareberzikan yaylaları; Çukurca’da Sereseve, Semedar, Meydan-ı Melhem yaylaları; Şemdinli’de Helane yaylası; Yüksekova’da Ceyter, Mirgezer, Meydanbelek, Mordağı, Vargeni yaylalarıdır.
Bu önemli platoların dışında Hakkâri’de özellikle Yüksekova’da bulunan Ge- var Plato’su ekonomik etkinlikler açısından önemlidir. Bu platoda zengin çayırlarla kaplı, geniş yaylalara “Zoma” adı verilir. Bu kesimler ilde hayvancılık yapılan önemli yerlerdendir.
Hakkâri’nin Akarsuları
Hakkâri’nin akarsu drenaj sistemini ve bugün oluşumunu büyük ölçüde tamamlamış vadi tabanlarını mevcut akarsu yapısıyla izah etmek oldukça güçtür. Zira Türkiye’nin birçok bölgesinde olduğu gibi Hakkâri Bölümü’nün akarsu sitemini anlamak için geçmiş dönemleri irdelemek gerekmektedir. Çünkü IV. zamanda bir yandan meydana gelen genç tektonik hareketler, bir yandan meydana gelen volkanizma olayları ve diğer yandan iklim özel- liklerindeki büyük değişiklikler yöredeki akarsu şebekesinin hemen hemen son şeklini almasını sağlamıştır. Bu akarsu şebekesi, Plio-Kuaterner’den daha yaşlı değildir. Esasen Pleistosen’de hüküm süren buzul ve buzul arası dönemlerde iklimde birçok salınımlar meydana gelmiş ve bunun sonucunda serin-yağışlı ve sıcak-kurak dönemler birbirini takip etmiştir. Bu da akarsu şebekesinin şekillenmesinde önemli rol oynamıştır.
Holosen’de ise iklimin daha ılıman bir özellik göstermesinden ve morfolojik etkenlerin daha durgun olmasından dolayı akarsu şebekesinde önemli değişiklikler olmamıştır.
Zap Suyu
Şemdinli Nehri Taş Köprü
Bu bağlamda Hakkâri incelendiğinde özellikle topografyasından kaynaklanan bir takım sınırlılıklardan dolayı Zap Suyu hariç büyük akarsuların oluşmasına izin vermemiştir. Çünkü İlin tamamında arazinin dik ve eğim derecesinin yüksek olması başta vadi tabanlarının dar, kırıklı ve kısa mesafede kesintilere uğramasına neden olmuş ve bu durum da ilde büyük akarsuların oluşmasını engellediği gibi boylarının da kısa olmasını neden olmuştur. Ancak her ne kadar yörenin yeryüzü şekilleri ulusal anlamda büyük akarsuların oluşmasına izin vermese de mevcut akarsular taşıdıkları su miktarı ve yıl boyunca sürekli akış göstermel ri bakımından önemli akarsulardırlar. Şüphesiz taşıdıkları su miktarı ve süreklilikleri ile Hakkâri’ye kattıkları değer açısından incelendiğinde tablonun olumlu olmadığı görülmektedir. Çünkü akarsuların aktığı vadi tabanlarının dar ve derin olması ve bu vadi tabanlarında verimli alüvyal tarım alanlarının oluşamaması, suların olumlu etkilerini azaltmıştır. Hakkâri’deki akar- sular incelendiğinde başlıca akarsuları Dicle Ir- mağına katılan Büyük Zap ile Büyük Zap’a karışan Avarobaşin (Avaşin), Şemdinli ve Hacıbey suları olduğu görülmektedir. Bunlardan il için en önemli akarsu olan Zap Suyu, Van il sınırları içerisinde Haravil Dağı'nın kuzey yamaçlarında doğar ve güney batı yönünde akarak Albayrak’a, oradan güneye dönerek Başkale'nin doğusun- dan Hakkâri il sınırlarına girer. Hakkâri iline girinceye kadar, çok geniş düzlükler oluştura- rak Başkale Ovası'nın ortasından akar. Bu ovalar Hakkâri’de Bağışlı Köyüne kadar uzanır. Bu bölgelerde vadisi pek derin değildir. Büyük Zap Suyu, Mordağ'ın batısına geldiğinde çok derin ve dar bir yarma vadiye sokulur ve yeniden güneybatıya yönelir. Mordağ'ın batı ucunda Yüksekova'nın kuzeydoğusundaki sınır dağlarından kaynaklanan Nehil Suyu ile birleşir. Karadağ ile Cilo Dağı arasındaki dar vadi boyunca akan Büyük Zap Suyu, Hakkâri il mer- kezinden sonra geniş bir yay çizerek Samur Dağı'nın çevresini, batı-güneydoğu yönünden geçer ve Çukurca’dan Irak sınırlarına girerek yurdu terk eder. Büyük Zap Suyu'nun ülke sınırları içindeki uzunluğu 180-190 km'dir. Bunun, yaklaşık 100 km'lik bölümü Hakkâri il alanında kalmaktadır. Karlarla örtülü yüksek dağlarla çevrili olduğundan suyu her mevsim boldur. Hakkâri'nin Şemdinli ve Dağlıca yörelerinin sularını toplayan Avarobaşin ve Şem- dinli suları ile Hacıbey Deresi de Büyük Zap Suyu'nun kollarıdır.
Avarobaşin Suyu Cilo Dağı’yla Sat Dağı arasında kalan çöküntü havzasının sularını toplar. Batıdan güneye, geniş bir yayçizer ve yaklaşık 35 km sonra Irak topraklarına girer. Şemdinli Suyu, İran-Türkiye sınır dağlarından çıkar; genellikle batı yönünde 50 km akar ve Irak sınırlarına girer. Avarobaşin ve Şemdinli suları, Irak topraklarında birleşerek Büyük Zap Suyu’na karışır. Hacıbey Deresi, Türkiye, Irak ve İran sınırlarının birleşme noktasındaki sınır dağlarından kaynaklanır. Irak sınırı boyunca, güneybatı yönünde akar. Hakkâri il topraklarından çıkmadan önce, Irak’tan gelen Rubarı Suyu’nu alır ve Irak topraklarına girer. Irak topraklarından Büyük Zap Suyu’na karışır. Bu suların rejimleri düzensizdir; Mayıs ve Haziran aylarında karların erimesiyle birlikte sular kabarır ve taşkınlar oluşturur.
Hakkâri’de Zap Suyu dışında daha kısa boylu ve az su taşıyan akarsular ise çoğunlukla yatakları boyunca küçük alüvyal birikintiler oluşturmaktadır. Genellikle fay ve şaryaj hatlarını takip eden bu akarsular dar ve derin vadiler içinden akarlar. Yukarıda belirtilen akarsuların tamamının yıl içinde akışları mevcuttur. Bunların dışında yağış dönemlerinde akışa geçen geçici akarsular da yer almakta olup çoğunlukla eğim derecesinin azalmasına bağlı olarak kaybolurlar. Yıl içerisinde sürekli ve geçici olarak akan akarsuların tamamına yakını sularını Dicle nehrine boşaltırlar. Hakkâri’de akarsuların yıl içindeki akışlarına bakıldığında, Nisan-Mayıs kısmen de Haziran ayları en fazla suyun taşındığı aylar olarak karşımıza çıkarken, kış mevsimi en az suyun taşındığı dönemdir. Nisan-Mayıs aylarındaki artışın sebebi eriyen kar suları ve ilkbaharda düşen yağmur şeklindeki yağışlardır.
Hakkâri’de yer alan daimi ve geçici akar- sulara rağmen sulama suyu ihtiyacı karşılanamamaktadır. Bunda en önemli faktörler, akarsuların aktığı vadilerin derin olması, yaz kuraklığı, akarsu boylarının kısa oluşu ve yeterli altyapı (kanal, kanalet, gölet, baraj) oluşturulmayışıdır. Hakkâri bol yağışlı bir saha olmasına karşın su bolluğunu ifade eden yapay göl ve göletler ve baraj göllerinden büyük ölçüde yoksundur.
Avaşin Akarsuyu
Cilo Sat Gölleri
Hakkâri’nin Gölleri
Hakkâri ili sınırları içerisinde yer alan göller, kapladıkları alan bakımından bölgesel veya ülkesel boyutta önemli olmasalar bile fiziki ve biyolojik özellikleri ile yöresel, bölgesel ve hatta ulusal boyutta önemli özellikleri bün- yelerinde barındırmaktadırlar. Zira göllerin sahip oldukları bu fonksiyonlar (göl çevresindeki manzara, fauna ve florası) İlin turizmine katkı sağlayabilir. Bilindiği üzere Hakkâri Bölümü bir bütün olarak yüksek ve engebeli bir arazi özelliği göstermektedir. Bu durum göllerin genel karakteristiklerini de belirlemiştir. Çünkü ildeki göller küçük oldukları gibi oldukça yüksek kesimlerde oluşmuşlardır. Dolayısıyla ildeki göller ağırlıklı olarak buzul gölleri şeklinde oluşmuştur.
Hakkâri'de özellikle Cilo, Sat ve Karadağ üzerinde buzul gölleri bulunmaktadır. Bu dağların yaklaşık 2.600 metreden yüksek yerlerinde özellikle kuzey yamaçlarında büyüklü, küçük- lü buzul gölcükleri görülür. Buzul gölcüklerinden bazıları kapalı çanak biçimindedir. Bazıları sonradan akarsuların oyma ve aşındırması ile vadi ağzını bağlamış durumdadırlar. Çanaklaşmış buzul gölcükleri, zamanla buzul göllerine dönmüştür. Buzul göllerinin oluşumunu açıklaması bakımından, bunların en önemlisi Gelyana Gölü'dür. Sert kayalarla oyulmuş bir buzul gölcüğünden oluşmuş Gelyana Gölü, Reşko Buzulu'nun 3 km kadar kuzeydoğusunda, 2.950 metre yüksekliğindedir. Eni ve boyu 250-300 metre olan gölün güney ve doğu ya- maçları çok diktir. Göl yüzeyinden 100-150 m kadar yüksekte, daha az eğimli kesim başlar. Buraları sürekli kar ve buzla kaplıdır. Eriyen kar suları 100-150 m yukarıdan göl yüzeyine düşer. Gölün fazla suları kuzeyde bulunan bir eşiğin çukur yerinden boşalır.
Ayrıca Cilo Dağlarında bulunan Mergezer yaylasında Terazi ve Dola Kervan Gölü bulunmaktadır. Gelyana Gölü dışında, Cilo-Sat dağlarının kuzey yamaçlarında, Yüksekova ilçe sınırları içinde kalan kesimlerde Sat Gölleri bulunmak- tadır. Sat gölleri ve çevresinin hem oluşumları hem de görünümleri açısından, yüksek bir tu- rizm potansiyeli vardır. Ayrıca, Karadağ eteklerinde sirk gölleri bulunmaktadır. Bunların en önemlileri; Çayırlık, Seyithan, Lis, Mavigöl, Ayran, Sarıgöl ve Yeşilgöl gölleridir.