HAKKÂRİ DOKUMALARINDA KULLANILAN MOTİFLER

Hakkâri kilimleri oldukça zengin bir motif yoğunluğuna sahiptir. Anadolu’nun pek çok yöresinde görülen motifler Hakkâri kilimlerinde de kullanılmaktadır. Motiflerin kilim zemininde dağılımları ve yerleşim biçimleri kilimlerin kompozisyonlarının yani modellerinin meydanagelmesinde önemli rol oynamaktadır. Genellikle ilikli teknikle dokunan kilimlerde ilikler zincirçekme (konturlama) yoluyla yok edilmektedir. Zemin motifleri dikey, yatay ya da diagonalolarak sıralanırlar ve ana motifler peş peşe ya da  yan yana birkaç kez tekrarlanırlar. Hakkâri İran sınırına yakınlığı ve bazı aşiretlerin hem İran’da hem de Hakkâri’de akrabalarının bulunmasındandolayı motif yapılışında etkileşimler olmuştur.Bilhassa stilize hayvan motiflerindeki etkiler açıkça hissedilmektedir.Geometrik, figürlü, bitkisel, kozmik ve nesnelstilizasyonların yer aldığı kilimlerin zemin ve bordürlerinde kullanılan motifler şekil olarak farklılıklar gösterse de anlam olarak benzerdirler. Yöre kilimlerinde kullanılan motifler şunlardır.

         Akrep Motifi Hakkâri dokumalarında kullanılan akrep motifi, kötülüklerden ve dışardan gelebilecek tehlikelerden korunmak amacıyla yapılmakta  olup, zemin motifi olarak karşımıza çıkar. Bu motif canbezar kiliminin ana motifidir. Canbezarkiliminin yanı sıra herki, aynalı, hevçeker, çılgül kilimlerinde de akrep motifi kullanılır.

        Sarya’nın Gülü (Eli belinde) Motif i
Sarya yörede sık kullanılan bir bayan ismidir,  Gülsarya’nın “Gül-ü Sarya” tamlamasından “Sarya’nın Gülü ya da Sarya Gülü” anlamına geldiği düşünülür. Bu motifin yöredeki bir başka ismi "eli belinde"dir. Anadolu’nun farklı  yerlerinde "gelin kız", "kâküllü kız", "çocuklu kız" olarak adlandırılır. Analık, doğurganlık, mutluluk, neşe, saadet, uğuru simgeler. Sarya’nın gülü motifi gülsarya, gevdan, canbezar, hevçeker,
lüleper, halitbey, çılgül kilimlerinde görülür.

         Koçboynuzu Motifi
Boynuz motifi güç, kuvvet timsali olan erkekle özdeşleşmiştir ve bereket, kahramanlık, güç,  erkeklik sembolü olarak kullanılır. Koçboynuzu  adının yanı sıra; "boynuzlu yanış, koçlu yanış, gözlü koç ve koçbaşı" olarak da adlandırılır.Herki, aynalı, gevdan, canbezar, lüleper, halitbey kilimlerinde çeşitli şekillerde karşımıza çıkan bu motif zeminde ve bordürde kullanılır.

         Kurtağzı Motifi

İyimserliğin ve korunmanın simgesi olan bu  motif, kurdun karanlıkta görebilme yeteneğine    sahip olmasından dolayı ışığı ve güneşi simgeler. Bordürle zemin arasına koruyucu bir motif olarak yerleştirilen bu motif, zeminler arasındaki renk farkına dekoratif ve estetik bir görünüm kazandırır. Hakkâri kilimlerinde kullanılan kurtağzı motifi insanı tehlikelerden koruma amaçlı kullanılan bir motiftir. Ayrıca yiğitlik, doğru sözlülük, güvenlik, bereket, kahramanlık, güç ve erkeklik sembolü olarak da kilimlerde yer alır. Zeminde ana motifi tamamlayıcı unsur  olarak kullanılır. Gülsarya, aynalı, gülgever, şamari, halitbey kilimlerinde görülür.

        Küpe Motifi

Küpe motifi genç kızın evlilik isteğini dile getirir. Hakkâri’de dokunan kilimlerde küpe motifi genellikle bordürde kullanılır. Bazen de zemine seyrek işlenmiş olarak görülür. Özellikle gelinlik çağına gelmiş genç kızların kendileri için dok

umuş oldukları çeyizlik kilimlerde küpe motifi sıkça görülür. Gülsarya, canbezar, hevçeker, şamari, herki kilimlerinde küpe motifine yer verilmiştir.

Çengel Motifi

Kötü gözün etkisini yok etmek amacıyla  kullanıldığı gibi, zıt ve farklı kavramları, düzlemleri hatta odakları birleştiren hareketleri de simgeler. Evlilik ve bereket motifleriyle de bağlantılıdır. Herki, canbezar, şamari, gülhazar, halitbey kilimler

inde kullanılan bir motiftir.

         El, Parmak, Tarak Motifi

Yörede “Lapik” (eldiven) ya da “Tiyari” (Hakkâri ve Irak arasında yer alan bölge) olarak adlandırılan el, parmak, tarak motifleri kuvvet, kudret ve hükmetme gücünü simgeler. Bu motifler Anadolu’da “Pençe-i Ali Aba”, “Fatma Ana Eli” veya “Meryem’in Eli” gibi isimlerle tanımlanmaktadır. Bereket ve çoğalma simgesi olarak kullanılan el, parmak, tarak motifi, şehvani, herki, hevçeker, lüleper, şamari, gülsarya, gülhazar, halitbey kilimlerinde farklı şekillerde karşımıza çıkar.

         Bereket Motifi

Bereket ve uğur sembolleri sonsuz mutluluk isteğini ifade etmektedir. Koç, boğa, geyik gibi bazı hayvanlar, ağaçlar, bazı bitkiler, sular, dağlar ve doğada bulunan bazı varlıklar uğur ve bereketi simgeler. Doğum ve çoğalma ile ilgili olan bereket motifi, yaşamın temeli olan kadın ve erkek ilişkisi ile doğanın yeniden canlanmasını ifade etmektedir. Kesneker kiliminin ana motifi olan bu motif, herki kilimlerinde de görülür.

          Şimkubik Motifi

“Gelin topuğu, güzel topuk” anlamlarına gelen şimkubik motifi gevdan, gülgever, şamari kilimlerinde görülür.

        Yılan Tarağı (Şahmari) Motifi

Kuvveti, ölümsüzlüğü, sonun başlangıcını, dünyanın yaratılışını simgeleyen yılan tarağı motifi canbezar ve şamari kilimlerinin ana motifidir. Yeryüzünde yılanlar kadar kendisine zıt anlamlar yüklenen bir başka yaratık bulmak mümkün değildir. Bir yanda “tanrı” kabul edilip kendisine tapınılırken, diğer tarafta “insanoğlunun Cennet’ten çıkarılmasının baş suçlusu”, “şeytan” olarak değerlendirilir. Türk hikâyelerinde yılan sıklıkla insanoğluna karşı hürmetkâr, sabırlı, misafirperver, dost, yardımcı, merhametli, affedici ve bilge bir mahlûktur. Gerektiğinde insanoğlu uğruna kendini feda etmektedir. Çatal dilli olmasından dolayı dedikodu ve arabozuculuk işaretidir. Yılan tarağı motifi şamari kiliminin ana motifidir.

          Yıldız Motifi

Hakkâri kilimlerinde zemin ve bordürde karşımıza çıkan yıldız motifi etrafında bulunan kol sayılarına göre farklı anlamlar taşırlar. Beş kollu yıldızlar mükemmelliği, altı kollu yıldızlar evliliği, yedi kollu yıldızlar gökkuşağını ifade eder. Gevdan, aynalı, hevçeker, gülgever, lüleper, şamari, gülhazar, halitbey ve çılgül kilimlerinde görülür.

Su Yolu Motifi

Su, yeniden doğuşun, bedensel ve ruhsal temizliğin, yaşamın, akışkanlığın ve sürekliliğin, bereket, soyluluk, bilgelik, saflık ve erdemi simgeler. Su hayatın, arınmanın ve yeniden doğumun gerçekleştiği yerdir. Su hem yaşamın hem de ölümün kaynağıdır. Anadolu’nun farklı yerlerinde “meander” ya da “zikzak” motifi olarak da adlandırılan bu motif gülgever, aynalı, gülhazar ve halitbey kilimlerinde genellikle bordür ve zemini birbirinden ayıracak şekilde kullanılır.

         Muhabbet Kuşu Motifi

Kuş motifi mutluluk, sevinç, sevgi, aşk bazen de ölen kişinin ruhu gibi çeşitli anlamlar taşır. Kuş kadın ile özdeşleşen kuş örgesi, özlemi ve haber beklentisini anlatır. Kuvvet ve kudreti simgelediği gibi ölümü de simgeler. Lüleper kiliminde stilize edilmiş formda görülür. Lüleper kilimi dışında da bazı kilimlerde zemine yerleştirilmiş kuş motifleri mevcuttur.

Pıtrak Motifi

Nazarın etkisini yok etmek amacıyla kullanılan bu motif Anadolu’da pıtırdak, bıtrak gibi isimler almıştır ve Herki kiliminde görülür. Norveç’te dokunan düz dokuma yaygılarda da pıtrak motifi kullanılır.

        Göz, Nazar, Muska Motifleri

Nazar, belli özelliklere sahip kimselerde bulunduğuna inanılan özellikle savunmasız  veya göz alıcı insanlara, evcil hayvanlara, eve, mala, mülke hatta cansız nesnelere zarar veren, bakışlardan fırlayan çarpıcı ve öldürücü bir kuvvet olarak tanımlanır. Kıskançlık ve haset gibi psikolojik duyguların yarattığı vurucu kuvvetin zararından korunmanın tek çaresi olarak muska ve nazarlık anlayışı yaygınlaşmıştır. Hakkâri kilimlerinde yer alan göz, nazar ve muska motifleri kötü bakışlardan korunmak, onları uzaklaştırmak amacıyla kullanılır.

        Keçi İzi Motifi

Avcılığı, üretkenliği ve yiğitliği simgeler. Keçinin kardaki izinden esinlenerek üretilmiş bir motiftir.

       Rüzgârgülü (Çarkıfelek) Motifi

Feleğin çarkını ifade  eden bu motif bordürlerde görülür ve herki kilimlerinde kullanılır.

       Kedi Kulağı Motifi

Nazardan korunmak, kötülükleri uzaklaştırmak amacıyla kullanılan bir motiftir. Bordür motifi olarak Hakkâri yöresinde dokunan aynalı kilimde yer alır.

       Kelebek Motifi

Özgür olma, hür olma isteğini dile getiren bu motif herki kilimlerinde zemin ve bordür süslemesi olarak karşımıza çıkar.

       Ev Motifi

Aileyi, birlik ve bütünlüğü simgeleyen ev motifi, Herki kilimlerinde zemin süslemesi olarak kullanılır.