Bay Kalesi

Hakkari kent merkezinin hemen güneyinde,  merkeze 7-8 km uzaklıkta, sivri bir kayalıkta yükselen  (2025m) Bay Kalesi  daha çok Orta Çağlar’a ilişkin bazı duvar izleri ve kayaya oyulmuş birkaç basamak dışında başka bir kalıntı izine rastlanmaz.  Kaleye hem kuzey taraftan, hem de güney taraftan tırmanarak çıkmak mümkündür. Günümüzde kuzey tarafına yarıya kadar araba için yol açılmış olup, bundan sonrası tırmanma yoludur. Bu kesimde kayalıklara basamaklar açılarak merdivenler oluşturulmuştur. Bunlar çıkışı kolaylaştırmaktadır.

Bay Kalesi

Kalede mimari doku büyük ölçüde tahrip olduğundan, bunları tam olarak ortaya koymak mümkün olmamıştır. Ancak en üst kesimde doğu batı doğrultusunda moloz taşlar ve horasan harcıyla tutturulmuş duvar izlerine rastlanılmıştır. Etrafa dağılmış seramik parçalarından demir çağından itibaren Orta çağ sonuna kadar burada yerleşimin olduğu izlenebilmektedir. Tuğla ve seramikler dışında, üzerinde haç ve süslemeler olan bir taş parçası ile kaya üzerinde kazınmış ters lale şek1indeki motifler kalenin diğer kalıntılarım teşkil etmektedir.

Tarihi kaynaklarda Hakkâri Beylerli’nden Malik Bey’in Bay Kalesi’nde hüküm sürdüğü belirtilmesi, Hakkâri tarihinde buranın önemini ortaya koymaktadır.

        Çölemerik Kalesi

Bugünkü modern Hakkari kentinin ortasında,  kuzey güney doğrultusunda uzanan 1700 metre rakımlı bir kayalık üzerinde, daha çok Osmanlı Dönemi kalıntıları içeren fakat askeri alan kapsamında kaldığı için detaylı incelemesi yapılamayan bir kaledir. 13.yy ikinci yarısından itibaren Çölemerik Kalesi, Hakkari beylerinin yönetim merkezi olmuştur. 

Cihannüma adlı eserinde Katip Çelebi, Hakkari beylerinin ikamet ettiği yer olarak Çölemerik Kalesi ve kasabasını göstermektedir. Ona göre Çölemerik dağlar arasında küçük bir tepeye yaslanmış olan bir kasabadır. Düz bir arazi üzerine kuruludur. Batı tarafında bir dağ üzerinde kendisine bağlı bir kalesi vardır. Evliya Çelebi’de Hakkari Beylerinin ikamet merkezi olarak Çölemerik Kalesi hakkında bilgi vermektedir.

İngiliz coğrafyacı William F. Ainsworth’un 1830’lu yıllarda ziyareti sırasında çizdiği gravür ve yayınladığı kitabında Hakkariyle ilgili olarak;

«Çölemerik’in ilk görüntüsü seyyahlar üzerinde oldukça hoş bir yer izlenimi uyandırmaktadır. Kale, içinde Hakkâri Beyinin ikamet ettiği çok büyük yapıdan oluşmaktadır. Bu yer doğu ucunda yer almaktadır. Köşelerde bulunan yuvarlak şekilli burçlardan oluşan ana bir meydan merkezi bulunmaktadır (Burası Kalenin doğu tarafındaki yüksek alanı oluşturmaktadır). Batı tarafında ise, birkaç ev düzensiz bir şekilde müstakil olarak alçak bir kayanın üzerinde yükselmektedir (Burası da kalenin batısında bulunan alçak alanı oluşturmaktadır). (Kalenin üzerinde bulunduğu) bu kaya kütlesi, topraktan yapılmış 200 kadar evi ihtiva etmektedir”

Robert Clive’ın Hakkari’yi betimleyen 1852 tarihli litografı.

Fransız gezgin Henry Binder 1885 yılında Hakkâri’ye gerçekleştirdiği ziyaretinde şehir ile ilgili çektiği çeşitli fotoğrafları ve çizdiği grafikleri 1887 yılında neşretmiştir. Şehir ile ilgili tasvirlerine göre Çölemerik Kalesi, vadinin güney köşesinde, üç yüz metre uzunluğunda ve seksen ile yüz metre genişliğinde sarp bir kaya üzerinde yükselmektedir. Kalenin yanında bir cami bulunmaktadır (İzzettin Şir Camisini kastetmektedir). Kale üzerinde yüz evden oluşan ve yarı terk edilmiş bir yerleşim yeri bulunmaktadır. Çölemerik’te, ormanlar ile kaplı çeşitli mahalleler bulunmaktadır. Harap haldeki (muhtemelen Melik Esad Camii) ve kale etrafında geniş dört köşeli bir avluda sıralanan nişli dükkânlar bulunmaktadır. 

Ermeni bir fotoğrafçı tarafından 1910 yıllında çekilmiş bir fotoğraf. Kalenin eteklerindeki kimi kerpiç evlerde hala o günlerden esintiler alabilmek olanaklıydı.

Çölemerik Kalesi

  
    Gözetleme Yapıları

       Dez Gözetleme Yapısı

Kırıkdağ Vadisi’nden akan derenin kuzey tarafında, yer alan tepenin üzerine kurulmuştur. Zap suyuna ve vadiye hâkim noktada bulunmaktadır. Güney tarafından patika bir yol ile kaleye çıkılmaktadır.

Kale doğu-batı doğrultusunda dikdört- gen planlıdır. Dıştan dışa (kulelerle birlikte) 24.10 m x 17.70 m ölçülerinde olup, iç kısmı ise, 16.30 m x 14.30 m ölçülere sahiptir. Yapının dört köşesine 5.00 m çapında kuleler yerleştirilmiştir. Günümüzde bu kulelerden batı taraftaki ikisi temel seviyesine kadar yıkılmıştır. Diğerlerinin içleri dolmuş vaziyettedir.

Dikdörtgen bir alan teşkil eden iç kısım ortada boydan boya uzanan bir hol ile bunun iki yanında karşılıklı sıralanan üçer odadan oluşmaktadır. Dış duvarları kısmen sağlam olan kalenin iç bölüntüleri temel seviyesine kadar büyük ölçüde yıkılmış vaziyettedir. Bu nedenle odaların kapıları belirlenememiştir Ancak yapı- nın dış kapısı doğu cephenin ortasında yer almakta ve hole geçiş sağlamaktadır.

Hol, 2.80 m x 14.10 m ölçülerine sahip dikdörtgen planlıdır. İki yanındaki odalardan birincileri 5.00 m x 3.80 m, ikincileri 3.40 m x 3.60 m, üçüncüleri ise, 4.00 m x 3.80 m büyük- lüklerinde tutulmuşlardır. Bunlar dış cephelere açılan mazgal pencerelerle aydınlatılmıştır. Üst örtüleri ve kapıları belli değildir.

Yapıda harçta tutturulmuş moloz taş malzeme kullanılmıştır. Dış cephelerin yapısı daha sağlam olup, duvar kalınlıkları dışta 1,10 m, iç duvarlarda ise, 0. 90 m kalınlığında tutulmuştur.

Yapının üzerinde kime ait olduğunu ve ta- rihini verecek herhangi bir yazıt mevcut değildir.

Dez Gözetleme Yapısı

Dez Gözetleme Yapısı

Bu nedenle kim tarafından ve hangi tarihte ya- pıldığı belirlenememiştir. Şerefname’de Hakkâri Beyleri anlatılırken Dez Kalesi’nden bahsedil- mekte Nesturiler’e ait olduğu belirtilmektedir. Bu ve Dez (Kırıkdağ) vadisinde yoğun bir Nesturi yerleşimi olduğu göz önünde bulundurulursa; kalenin Nesturilerin bir yapısı olduğu ve Ortaçağ’da inşa edildiği tahmin edilebilir.

       Doğanca Şeyh Mahmut Gözetleme Yapısı

Doğanca (Orite) Vadisi’nde, vadiyi tutmak için yapılan küçük bir gözetleme yapısıdır. Van-Hakkâri karayolunda 10 km’lik stabilize bir yol ile yapıya ulaşılmaktadır. Batıdan ve güneyden geçen derelerin kesiştiği noktada yolun tam karşısında kayalık bir tepe üzerine inşa edilmiştir. Buraya ancak kayalara tırmanarak ulaşmak mümkün olmuştur.

Doğanca Orite Gözetleme Yapısı

Kuzeyi açık üç yönlü ters “U” şeklindeki duvarlardan ibarettir. Duvarların belirli bir yüksekliğe kadar olan kısımları kalmıştır. Güneyden 7.80 m uzunluğunda bununla birleşen batı duvarı 4.63 m doğu duvarı 6.03 m’dir. İçten güney duvarına açılmış bir niş dışında herhan- gi bir mimari elemanı yoktur. Harçla tutturulan üç duvardan moloz taş örgülü duvarların kuze- ye devam eden kısımları ile üst kısımları yıkılmıştır. Vadiye hâkim çevreyi gözetlemek için yapılmıştır.

       Doğanca Orite Gözetleme Yapısı

Doğanca’nın doğusundaki ormanlık ara zi içinde kalmaktadır. Kuzey-güney yönündeki kayalık kütle üzerine kondurulmuştur. Mekânı olmayan 12.00 m uzunluğunda kuzeyden 3.77 m, güneyden 2.00 m genişliği olan, orta kesimde biraz daha genişleyen moloz taşlarla oluştu- rulmuştur. Yamuk planlı, kayaya göre şekillen miş yapısal özellikler göstermektedir. Herhangi bir özelliği yoktur.

     Çukurca Kasrı Hevtgan Gözetleme Yapısı

Çukurca’nın kuzey batısında Sidan vadisinde bulunmaktadır. Mir evi olarak da bilinmektedir. Yapı aslında küçük bir gözetleme yapısından ibarettir. Vadinin güney yamacında, ortaya yakın bir kesimde kayalık üzerine inşa edilmiştir. Yapıya ulaşmak için günümüzde patika veya benzeri herhangi bir yol yoktur. Bu nedenle ulaşımı oldukça zordur.

Çukurca Kasrı Hevtgan Gözetleme Yapısı

Kayalık bir platform üzerinde iki burçlu dikdörtgen bir yapı özelliği taşımaktadır Ortadaki bölüm, içten 7.00 m x 5.50 m ölçülerinde doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Buraya kuzey cephenin batı köşesinden bir kapı ile girilmektedir Duvar kalınlığı 1.00 m olup, harçla tutturulmuş moloz taşlarla örülmüştür. Duvarların üst kesimleri büyük ölçüde yıkılmış vaziyettedir. Bunun biri doğusunda diğer batısında iki burç vardır. Güney köşelere kaydırılmış burçlarda doğudaki içten 3.00 m genişliğinde yarım daire planlıdır Burcun duvarı üzerinde iki mazgal pencere belirlenebilmektedir. Batıdaki yine aynı yerde, 4.00 m genişliğinde yarım daire planlıdır. Moloz taş örgülü duvarları 1.00 m kalınlığında tutulmuştur. Karşısındaki Hasgel kayalıkları ile birlikte vadinin etkileyici bir görünümü vardır. Muhtemelen Çukurca’daki Beyler tarafından savunma amaçlı yaptırılmış olmalıdır. Vadiden gelebilmek tehlikeler karşı yapılmış küçük bir gözetleme yapısıdır. Tarihi belli değildir.