HAKKÂRİ NESTURİLERİ
Bilindiği gibi Hz. İsa döneminde Yahu- diler uzun bir süre Asur kolonileri şeklinde yaşadıkları için günlük yaşamda İbraniceden ziyade Aramice konuşuyorlardı. Miladi I. yüzyılda Hıristiyanlığı kabul eden Aramiler kendilerini pagan soydaşlarından ayırt etmek için Süryani ismini almaya başladılar. Daha II. yy’ın başla- rından itibaren Havari Thomas’ın öğrencisi aziz Addai tarafından büyük Zap ve Küçük Zap ırmakları arasındaki bölgede bir piskoposluk ma-kamı kurulmuştu. Hem baskılardan korunmak hem de inzivaya çekilmek isteyen keşişler için oldukça uygun bir yer olan Hakkâri bölgesinde Hıristiyanlık kuzeyden havari Aziz Bartholo- meos (Başkale Albayrak’ta mezarı üzerine kilise yapılmıştır) tarafından ve güneyden de Aziz Addai ve Aziz Mari tarafından yayılmaya başlanmıştır.
Nesturi Kilisesi, 428-431 yılları arasında İstanbul patrikliği yapmış olan Nestorius tarafından kurulmuştur. Günümüzde Doğu Asuri Kilisesi (Assyrian Church of the East) ismini kullanmaktadırlar. Antakya’da eğitim görmüş olan Nestorius, 428’de İmparator II Theodosius tarafından İstanbul’a başpiskopos olarak atan-dı. 431’de yapılan Efes konsilinde Hz. İsa’nın tek tabiatlı ve Hz. Meryem’in de Tanrı’nın annesi olarak kabul edilmesine muhalefet ettiği için azledilip sürüldü. Bunun görüşlerini kabul edenler Nesturi olarak adlandırılmaya başlandı. Bizans devlet kilisesinin baskısı altında kalan Nesturiler, Sasanilerin sınırları içine çekildiler. MS. 486’da Pers kilisesi Nesturiliği resmen benimsedi. Nesturilerin dini merkezi olan Sasanilerin başkenti Medain, Müslümanlar tarafından fethedilince İslam yönetimi altına girdiler. Abbasiler döneminde patrikhanelerini Bağ- dat’a taşıyarak tercüme faaliyetlerinde büyük rol oynadılar. Moğol istilasında Moğollar ile iyi ilişkiler geliştirmelerine rağmen Müslüman olan İlhanlılar ve Timurlular döneminde yoğun baskılara uğrayınca patriklik merkezi olarak kullandıkları Tebriz, Merağa, Musul, Urmiye, Alkoş gibi şehirleri terk ederek korunaklı Hakkâri dağlarına sığınmaya başladılar. Hakkâri beyleri ile Osmanlı hâkimiyetine geçmeleri ile beraber Ermeni Milleti sınıfına dâhil edildiler. Hakkâri emirleri özellikle Nesturilerin mahir olduğu duvar ustalığı, maden işletmeciliği, dokumacılık, tarım ve savaşçılıklarından isti- fade etmişlerdir. Nesturilerde İsa tek tabiatlı (sadece tanrı) değildir. O, hem tanrı hem insan (çift tabiatlı, diofizit)’tir. Diğer Hıristiyan mezhepleri Meryem'i imtiyazlı bir yere koyarken Nesturiler, Meryem'i sadece mesih ya da insan doğuran veya taşıyan olarak kabul ederler. Hı- ristiyanlığın insanın doğuştan günahkâr olduğu tezine karşı çıkarlar. Evlerinde ikon, resim, heykel gibi nesneler bulundurmazlar. Günah çıkarma ve kutsal yağla yağlama ayinleri terkedilmiş olup günah itirafı artık yapılmamaktadır. XIX. yy’da kilise hiyerarşisi 1 Patrik, 1 metro- polit (matran) ve 10 piskopostan oluşmakta idi. Patrik, Koçanıs’ta iken metropolit Şemdinli’deki Dêra Reş’te (Yayla Mah.) idi. Piskoposluğun 7’si Osmanlı tarafında 3’ü İran tarafındaydı ve her piskopos, bir grup kiliseden sorumluydu. Piskopos öldükten sonra yakınlarından uygun biri piskopos olarak seçilirdi. Geleneğe göre Patrik, metropolit ve piskoposlar bekâr olmalıydı ama diğer kilise görevlileri evlenebilirdi.
Patriklik Merkezinin Hakkâri’ye Taşınması
Patrik Mar Timotheus II (1318- 1332)’den beri Nesturî patriği verasetle belirleniyordu. Patrik evlenemediği için patriklik amcadan yeğene veya kardeşe geçiyordu. Veraset sistemi yerine seçim sistemini savunan bazı piskoposlar 1551’de Patrik Şemun Bar Mama öldüğünde, patriğin yeğeni Denha’nın yerine Piskopos John Sulaka’yı seçtiler. Onun seçilmesi Nesturi Kilisesinde parçalanmaya neden oldu. Seçim ilkesine geçen Nesturiler Şemun XIII. Denkha döneminde (1662-1700) Roma ile ilişkilerini keserek tekrar veraset ilkesine geri döndüler. 1672’de de patrikliği kalıcı olarak Koçanıs’a (Konak Köyü) taşıdılar. Bu tarihten Nesturilerin Hakkâri bölgesini terk etmek zorunda kaldıkları 1915 yılına kadar kitabesinde 1689 yılında tamamlandığı yazılan Mar Şalita Kilisesinin bulunduğu Koçanıs köyü Patriklik merkezi oldu. Bu süre içerisinde 9 patrik görev yapmıştır. Patrikhane merkezi ABD’nin Chicago kentine taşındı. Bir zamanlar sahip olduğu onlarca manastır sayesinde iyi eğitim görmüş keşişler yetiştiren, şehirli ve kültürlü bir halk olan Nesturiler dağlık Hakkâri bölgesine yerleşmeye başladıktan sonra kaliteli eğitim kurumlarından mahrum kaldılar ve eski ihtişamlı günlere ait birçok geleneği kaybettiler. XIX. yüzyıla ge- lindiğinde Nesturi halkın Hıristiyanlığı, inanca bağlı bir tutkudan öteye geçmemekteydi. İlahiyat eğitimi alabilecekleri bir okul ya da manastırları olmadığından ruhani liderlerin neredeyse hepsi derin bir cehalet içerisindeydi. Bu durum misyonerlerin gözünden de kaçmamıştır. Misyonerlere göre bir Nesturi papazın silahlar ile ilgili bilgisi dini bilgisinden çok daha fazla idi. Nesturiler’in bir kısmı bölge halkı gibi aşiretler halinde bir kısmı ise reaya olarak örgütlendiler.